Doğu Türkistan Prensi Kutlukhan Şakir ile “Türkistan Kaygısı“nı Konuşacağız

üNDER Beyoğlu Sohbetleri'nde 19.04.2019 Cuma akşamı konuğumuz; Şarkî/Doğu Türkistan Cumhuriyeti’nin kurucu Cumhurbaşkanı “Alihan Töre Sagunî”nin oğlu, iktisat doktoru "Kutlukhan Şakir" olacaktır. Alihan Töre Sagunî, 1933’ten itibaren bağımsız bir devlet iken çin işgaline uğrayan Doğu Türkistan’ın yeniden istiklaline kavuşmasını sağlayan hareketlerin lideridir. İstiklal mücadelesinin neticesinde 1944’te kurulan -1949 işgali itibariyle yeniden çin Halk Cumhuriyeti hakimiyetinde bulunan- Şarkî Türkistan İslam Cumhuriyeti'nin kurucu cumhurbaşkanıdır.

Dr. Kutlukhan Şakir ile sohbet programımızın temel konusu, peder-i alîleri merhum Alihan Töre Sagunî'nin "Türkistan Kaygısı" isimli hatırat eseri ve eserin muhtevası olacaktır. Hatıratın konusu ile ilintili olarak Doğu Türkistan davasının konuşulacağı ve  dernek merkezimizde saat 20.00'da başlayacak olan sohbete davetlisiniz.

 

Türkistan Kaygısı (Arka Kapak Açıklaması)

Doğu Türkistan, 1944-1946 yılları arasında bağımsız bir cumhuriyetti. Devletin kurucusu ve ilk Cumhurbaşkanı olan Alihan Töre Saguni, 1946 yılı Haziran'ında Stalin ve Mao işbirliği sonucu SSCB tarafından kaçırıldı, sonrasında ise 1949'da çin Ordusu Doğu Türkistan'ı işgal etti.

Alihan Töre Saguni, özbekistan'ın Taşkent şehrinde vefatına dek 30 yıllık bir sürgün hayatı yaşadı. Bu sırada 1917 ve 1950 yılları arasındaki dönemi kapsayan Orta Asya tarihine ilişkin anılarını yazdı. 1938'den sonraki olaylar ise ikinci oğlu Asılhan tarafından kaleme alınmıştır.

Eser, hem Sovyetler Birliği ve çin'in Doğu Türkistan politikalarından ve uygulamalarından bahsetmekte, hem de özbek, Uygur, Kazak ve diğer Doğu Türkistanlıların kurtuluş mücadelesini ilk elden anlatmaktadır.
Sürgünde sayfa sayfa gizlice yazılan, her sayfası ayrı yerlerde saklanan bu eser, Alihan Töre'nin oğlu Kutlukhan Şakirov tarafından yayına hazırlandı, Oğuz Doğan öncülüğünde Türkiye Türkçesine aktarıldı

 

Ali Han Töre Saguni'nin Hayatı ve Türkistan Mücaledesi 

 

Yrd. Doç. Yılmaz POLAT 


Giriş: 

 

Ali Han Töre Saguni 1944’te Doğu Türkistan’da çinlilere karşı savaşarak bir devlet kurmayı başaran mücadeleci, teşkilatçı, idareci özbek din alimidir. 
Türkistan Milli Azadlık Hareketleri’nin liderlerinden biri olan Saguni, hayatını Rus Emperyalizmi’ne karşı mücadeleyle geçirmiş ve davasında kısa bir müddet de olsa, büyük başarı göstermiş, yakın tarihimizin en az bilinen mümtaz şahsiyetlerindendir. 
Yılmaz öztuna’nın İslam Devletleri kitabında bu mevzuda ilgi çeken ve çok eksik olan şu malumatı yer almaktadır: 

 

“1944 Temmuz’unda Ali Han Töre (Hocalar Hanedanı’ndan bir prens) Gulca’da çinlilere karşı ayaklanarak İli Bölgesi’ni ele geçirdi ki, Kazakistan’ın sınırı idi. 7. 8. 1944’te Ali Han Töre, Doğu Türkistan Cumhurbaşkanı oldu, başkent Gulca idi. Osman Batur, Ali Han’ı devlet başkanı olarak kabul etti. 1945 Mart’ında Ali Bey Rahim de Manas Sancağı’nı elde etti. 1946 yazında Ali Han kayboldu. Bir daha izine rastlanmadı ki, komünistlerce öldürüldüğü muhakkaktır. Fakat bu suikastın milliyetçi çin Umumi Valisi U Cung Şin tarafından da düzenlendiği de iddia edilmiştir.” 

 

Sayın öztuna’nın eserinin, Kültür Bakanlığı Yayınları arasında 1989’da yayınlandığına bakarsak, bu bilginin yetersiz olduğunu aşikardır ve Türkiye’de bu mevzunun gündeme gelmesi önemlidir. çünkü Ali Han Töre 1946’da komünistlerce öldürülmemiş, Sovyetler Birliği’nin Gulca Konsolosu Dabaşın (Konsolos yardımcısı Aleksandır Vasiloviç’tir.) tarafından Haziran 1946’da Korgaz Şehri’nde (Kazakistan çin sınırı) anlaşma vaadi yalanı ile tuzağa düşürülerek, askeri bir uçakla Taşkent’e kaçırılmış, iki yıl halktan uzak bir şekilde şehir dışında tutulmuştur. Daha sonralar göz altında hayatını 1976 yılına kadar devam ettirmiştir. 

 

Doğumu ve Tahsil Hayatı: 

 

Ali Han Töre bugünkü Kırgızistan Cumhuriyeti’nin Tokmak şehrinde, eski ismi Balasagun (Issık Göl’e yakın bir yer) 1885 yılında doğdu. Babası Şakir Hoca Eşan diye nam yapan Şakir Han Töre olup, din alimlerindendir. Aynı zamanda Nakşibendî tarikatının şeyhlerindendir. 
İlk derslerini dedesi Muhammed Hoca’dan okudu. 13 yaşında ağabeyi alim Han Töre ile Mekke’ye amcasının yanına okumaya gönderildi ve oraya gitti. 17 yaşına kadar Mekke’de Arapça, Farsça, Türkçe, tefsir, hadis, fıkıh, mantık, siyaset ve askeri dersleri okudu. Kendi isteği ile hususen Mekke’deki Türk zabitlerinden askeri dersler aldı. 
Medresede okuduğu süre içerisinde bir gün bile tatil yapmadı. 1902’de ailesinin yanına geri döndü. Tahsiline Buhara Emir alim Han Medresesi’nde ağabeyi ile birlikte devam etti. Ali Han Töre, Buhara’ya okumaya gittiği yıllarda Buhara Emirliği, Dışişlerinde Rusya’ya bağımlı idi. Bu medresede musiki, edebiyat, coğrafya, hendese, felekiyat (astronomi), tarih, tababet (tıp), gibi ilmi dersler aldı. 
Ayrıca hatıralarında o zamanlar medresede eğitim keyfiyetli olmadığından para ile müderrislerin evinde gizli özel dersler aldığını ve bu dönemde Türkiye’den gelen gazeteleri yasak olduğu halde okuduğunu belirtmektedir. Bir taraftan da Buhara’da başlayan mezhep kavgalarına karşı talebe lideri olarak mücadele etmiştir. I. Dünya Savaşı’ndan bir yıl önce ailesinin yanına Balasagun’a ağabeyi ile geri dönmüştür. 

Batı Türkistan’daki Mücadelesi: 

Rus çarlığı Türkistan’da I. Dünya Savaşı için asker toplamaya teşebbüs ettiğinde karşı çıkarak: “Halife askerlerine silah çeken mürtettir” diye fetva yayınlamış ve Rusların bu bölgeden asker toplamasına engel olmuştur. Bu mücadele sırasında hakkında tutuklama emri çıkarıldı, lakin yakalanamadı. O zamanlar Rus İdaresi halkın ayaklanmasından endişe ettikleri için din alimlerine fazla baskı yapamıyordu. Bu sebepten dolayı ölüm cezası verilmedi, lakin kara listeye alındı. 

Batı Türkistan’da 1916’da çarlık Rusya’sına karşı umumi olarak çıkan ayaklanmalarda Ali Han Töre yaşadığı Kırgızistan’da, silahlı isyanda faal bir rol oynadı. çarlık Rusyası’nın zayıf olduğu ve ahalide umumi hoşnutsuzluğundan yaygın olduğu bu dönemde ülkesinin bağımsızlığını kazanmasını istiyordu. Bu ayaklanma hareketi Ruslar tarafından kanlı bir şekilde bastırıldı. Ali Han Töre Kaşgar’a kaçtı. 

1917 yılında Bolşeviklerin “Azadlık mücadelesi yapan kaçaklar yurtlarına dönebilir” ilanına inanarak memleketine döndü. Bolşeviklerin zulmüne uğramış olan insanlara yardım ettiğinden dolayı 1919’da tekrar kaçmak zorunda kaldı. İdareye hakim olan komünistlerin niyetini anlamış ve mücadeleye başlamıştı ki, tekrar kara listeye alındı ve çareyi kaçmakta buldu. Bir yıl Kaşgar’da ikamet etti. 

“Beni Kaşgar’da anlayacak bir tek insan bulamadım ve vatanımı düşmana bırakıp kaçmak çok ağır geldi. Ne olursa olsun vatanıma dönmeliyim.” demiş ve tekrar dönmüştür. Sovyetler Birliği’nin kuvvetlenmesi üzerine halkın durumunun kötüleştiğini görünce tekrar başladığı mücadele hayatında: 
1- Devlet siyaseti olan ateizme karşı vicdan hürriyetinden istifade ederek, İslam Dini ve medeniyetini yaşatmaya çalışmak düşüncesiyle ve halkın isteği üzerine, Balasagun şehir camiinde imamlık vazifesine başladı. Vaaz ve nasihatleri halk üzerinde müsbet tesir yaptı.
2- Türkistan’da ortaya çıkan Kasımovcular Harekatı’nın (vatanperverlerin kadrolaşma harekatı) temsilciliğini yaptı. 
Ali Han Töre bu tarihten 1930’a kadar on bir yılda altı defa tutuklandı. En son tutuklanmasında on yıllığına Sibirya’ya sürgün cezasına mahkûm oldu. 

Şarki Türkistan’a Kaçışı ve Mücadelesi: 

Ali Han Töre, Bişkek Şehir Hapishanesi’nden Sibirya’ya gönderileceği günden iki- üç gün önce; “Mahkûmlar etrafı dikenli tellerle çevrili inşaatlarda çalıştırılırken nöbetçi askerin: -Yemek vaktim geçiyor, siz durun, ben yemek yiyip geleyim- diyerek gitmesinden istifade ederek, Şarki Türkistan’ın Gulca şehrine kaçtı. 
Gulca’da bir yıl çalışarak kazandığı paraları kaçakçılara vererek, iki hanımını ve çocuklarını gizlice yanına getirtir. Niyeti ailesi ile birlikte akrabalarının da bulunduğu Arabistan’a gitmekti. Ancak Rusya’nın Şarki Türkistan sınırlarını iyi kontrol etmesi sebebiyle bölge dışına çıkamadı. 

 Sovyetler Birliği’nin o tarihlerde Şarki Türkistan’daki komünizm propagandasını Ali Han Töre’nin oğlu Doç. Dr. Kutluk Han Şakirov: “Uygur ve çin yönetimine gelen, SSCB’de eğitim görmüş komünizmle beyinleri yıkanmış insanlar, -Sovyetlerin ürettikleri mallar ucuz ve kaliteli ve bütün her şey komünizmin ürünü, Sovyetler Birliği güllük gülistanlık,...vs.- demekte ve Müslüman çinlilerle Müslüman Uygurları ve komünizmden kaçan Rusların aralarına fitne salarak birbirine vurdurup, komünizme meydan açmaya çalışıyorlardı.” şeklinde anlattı. 

Uygur Halkı, Ali Han Töre’yi ilmi ve dini yönlerinden dolayı öz alimleri gibi kabul ederek hürmet gösterdi. Bu ilgi üzerine Ali Han Töre, Şarki Türkistan’da ailesi ile beraber yaşamaya başladı ve komünizm propagandalarına karşı birlik düşüncesini halka aşılamaya çalıştı. Bu davasında muvaffak da oldu. 

Düşüncelerine halkın büyük rağbet göstermesi üzerine, hürriyet için de mücadele edilmesi gerektiğini açıktan yaymaya başladı. Böylece Sovyet Emperyalizmi’ne ve komünizme karşı açıktan açığa mücadeleye girişti. 

Bunun üzerine Moskova, komünizme karşı olan ve Sovyetlerden kaçan insanların bir listesini kukla durumuna getirdikleri Şarki Türkistan Valisi General Şen Şi Sey’e (Şin Du Ben) KGB aracılığıyla vererek, onları tutuklattı. Şarki Türkistan’da o zamanlar Sovyetlerden kaçan iki yüz insan bulunuyordu ve bunların yüz doksan dokuz tanesi bir gecede tutuklandı. Fakat Ali Han Töre, oğlu Asil Han Töre’nin haber vermesiyle gece yatak kıyafetiyle kaçtı. On ay saklandıktan sonra 1937 yılında Şarki Türkistan’ın sınır şehirlerinden Asuk’un pazarında yakalandı ve ömür boyu hapse mahkum edildi. Malları müsadere edilerek ailesi sokağa atıldı. 

Merkezi çin Hükümeti 1941 yılında biraz güçlenince çin’de hapishaneleri teftiş ettirdi. Teftişlerde Şarki Türkistan Hapishaneleri’nde sadece suçları “Sovyetler Birliği’nden kaçmak” olan insanların bulunduğu ortaya çıktı. çin kanunları gereğince Sovyetlerden kaçmanın suç teşkil etmemesi üzerine serbest bırakılma kararı alındı. Bu karar birçok insanla beraber Ali Han Töre Saguni’nin de serbest bırakılmasını sağladı. 

Bununla birlikte Sovyetler Birliği’nin Şarki Türkistan Konsolosluğu buna karşı çıktı ve “Ali Han Töre sizin başınıza bela olur.” dedi. Ama Merkezi çin Hükümeti, -burası SSCB değil, çin’dir-” diye talebi reddetti. 
çok az insanın sağlam çıktığı hapishaneden sağlam ve sıhhatli çıkan Ali Han Töre, halk tarafından büyük bir sevgiyle karşılandı, evi günlerce ziyaretçiler tarafından dolup taştı. 

İkinci Dünya Savaşı’nın çıktığı o günlerde Sovyetler Birliği kendi derdindeydi. Ali Han Töre hapishaneden çıkarılacağı sıralarda Şarki Türkistan Valisi’nin gücü zayıftı ve halk yer yer ayaklanmaktaydı. Hapisten çıkan Saguni, bu fırsattan istifade ederek, ayaklanmaları bir birlik altında toplamak ve halkı teşkilatlandırmak için gizli “Azadlık Cemiyeti”ni kurdu. 

Cemiyetin ilk üyeleri, Ali Han Töre Saguni, Abdülkerim Abbas (sonra Şarki Türkistan’ın İçişleri Bakan yardımcısı oldu.), Kasımcan Kamberi (Askeri Adliye Başkanı), ...vb. oldu. 

1944 yılına kadar teşkilatlanmaya ve güçlenmeye çalışıldı ve hürriyet için uygun şerait fırsatı kollandı. 
Bolşeviklerin ayaklanarak ortaya çıktığı 7 Kasım’da (1917), “Biz İslam ve hürriyet bayrağını dalgalandıralım, aynı gün ortaya çıkalım” diye Ali Han Töre, 7 Kasım 1944’te silahlı mücadeleyi başlattı. 

Şarki Türkistan İslam Cumhuriyeti’nin Kurulması ve İlanı: 

İstiklal mücadelesi ve cumhuriyetin ilanı konusunda Kutluk Han Şakirov, “Babam, ilçe ve köylerdeki silahlı mücahitlere haber gönderdi ve - aynı gün aynı saatte siz dıştan Gulca’ya hücum edin, biz de içte mücadeleye başlayacağız.- dedi. Bu plan tamamen uygulandı. üç gün içerisinde Gulca Şehri tamamen ele geçirildi. Aynı zaman da Şarki Türkistan İslam Cumhuriyeti’ni ilan ettiler” dedi. 

Ali Han Töre Vilayet Konağı’ndaki çin bayrağını indirerek yırtmış ve ayağının altında çiğneyerek, “İşte İslam Bayrağımız” demiş, daha önce hazırlanan ay yıldızlı ak bayrak dalgalandırılmış ve on iki bakandan oluşturulan hükümet ilan edilmiştir. Ayrıca dokuz maddelik bir beyanat yayınlanmıştır. 

Ali Han Töre bu Cumhuriyetin Cumhurbaşkanı kabul edildi. O da kadrosunu şöyle tespit etmiştir: 
Hekimbey Hoca ve Ebul Hayri Töre (Kazak) Cumhurbaşkanı yardımcıları, 
Rahimcan Sabiri: İçişleri Bakanı, Askeri Bakan Muavini 
Enver Musabeyov: Maliye Bakanı 
Habib Yunisi (Tatar): Maarif Bakanı 
Muhammedcan Mahsun: Ali Adliye (Yargıtay) Bakanı 
Abdurrauf Mahzum: Hükümet Başkatibi 
Salihcan Bay: Toprak, Yer ve Su Bakanı 
Cani Yoldaş: Devlet Müfettiş Bakanı 
Zünun Tabib : Askeri Muavin 
Palinov ( Rus ) : Askeri Bakan 
ömercan : Levazımat Bakanı 
Kerim Hacı : Milli Banka Bakanı 
Seyfuddin Aziz : Propaganda Bakanı ( Daha sonra Maarif Bakanı oldu) 
Abdürkerim Abbas : Matbuat Başkanı 
Kasımcan Kamberi : Askeri Adliye Bakanı 
Ahmed Efendi Kasımi : Ali Han Töre’nin Tercümanı 
Gulca Şehrinde hakimiyet sağlandığında 4 savaş uçağı, 618 tüfek, 56 makinalı tüfek, 12 havan topu, bir kaç ton cephane ve bomba ele geçirildi. Bu sırada SSCB Japon ve Merkezi çin Hükümeti’ne karşı tampon devlet olarak Şarki Türkistan İslam Cumhuriyeti’ni gizli olarak desteklemek zorunda kaldı. Şöyle ki, mesela 30 koyuna bir tüfek verdi ve tüfekler de Birinci Dünya Savaşı’ndan kalma tüfeklerdi. 
Müslüman Türkî halktan (özbek, Kazak ve diğerleri) askeri uzmanlar gönderdi. Kısa zamanda şu işler yapıldı: Vergi %50 azaltıldı, demokratik hürriyetler verildi; oy verme, çalışma saati,..vs. Din ve dilde serbestlik. çinlilerin ellerindeki mallar müsadere edildi.

Mücadelenin Genişlemesi: 

Milli Ordu 8 Nisan 1945 yılında kurudu. Seferberlik ilan edildiğinde 100 bin müracaat olduğu halde 30 bin silah olduğu için 30 bin insan silah altına alındı. Temmuz, Ağustos ve Eylül aylarında 85 bin kişilik çin Ordusu’na karşı savaşarak başarı kazanıldı. İli, Terbegatay ve Altay vilayetleri azad edildi. Manas Deryası’na ulaşıldı. Şarki Türkistan çin Ordusu ile savaşıldı. Sonra da Milliyetçi çin’den gelen ordu ile de savaşılarak, ona da galebe çalındı. ( 1945 ) 

1945–1946 yılları arası daima çin askerleriyle vuruşmayla geçti. çin askerlerinin elinden kışlayı, havaalanını Budistlerin tapınağını ele geçirdiler. Gulca etrafındaki düşman yok edilinceye kadar 3 binden fazla mücahit şehit edildi. 6 bin mücahit yaralandı. Şehit ailelerine yardım amacıyla “Şehit Meçruhlar Cemiyeti” kuruldu, ailelere yardım edildi. 
Ordu içinde Gani Batur (Uygur), Fatih Batur (Tatar), Osman Batur (Kazak), Ekber Batur (Kazak), General Palinov (Rus) gibi cesur komutanlar yetişip çıktı. Şarki Türkistan Hükümeti Ali Han Töre’ye önceki faaliyetlerinden ve bu savaştaki başarılarından dolayı Mareşal unvanını verdi. Şarki Türkistan Halkı Ali Han Töre’ye Mareşal Ata, (baba) diye hitap ederlerdi. 
Şarki Türkistan Ordusu Urumçi’ye kadar yaklaşmıştı. Eğer Ali Han Töre iki üç gün daha Ruslar tarafından kaçırılmasıydı, Urumçi’de azad edilecekti. 
Ali Han Töre’nin Kaçırılarak Taşkent’e Getirilmesi: 
SSCB’nin Gulca Başkonsolosu Dabaşin, Şarki Türkistan Cumhuraşkanı Ali Han Töre’ye gelerek: “SSCB’nin Hükümet Başkanı Stalin sizinle antlaşma yapmak istiyor. Onun için sizi Moskova’da bekliyor.” diyerek Moskova’ya götürmek istediler. Ama Ali Han Töre konsolosların bu sözlerine inanmadı. “Eğer antlaşma yapmak istiyorsa sınıra gelsin” dedi. 

Konsolosluk daha sonra, “Kazakistan çin sınırı olan Korgaz Şehri’nde Stalin sizinle görüşecek, sizi orada şu gün, şu saatte bekleyecek” diye daha önce kurulmuş tuzağa Ali Han Töre’yi davet etti. Ali Han Töre buluşma yerine geldiğinde askeri bir uçakla karşılaştı. Yanında yeterli koruması olmadığı için her hangi bir çatışmaya giremeden silahlı Rus askerleri tarafından bu askeri uçakla Taşkent’e getirildi. Ortada ne Stalin vardı, ne de antlaşma. Yeni bağımsızlık savaşını kazanmaya çalışan Şarki Türkistan Halkı’nın Devlet Başkanı Ali Han Töre böylece kaçırılmış oldu. 

Ali Han Töre Taşkent’te iki yıl halktan uzak bir şekilde şehir dışında Bozbazar’daki hükümet misafirhanesinde tutuldu. Bu yıllar arasında Ali Han Töre’nin Taşkent’e getirilip tutulduğundan halkın haberi olmadı. Ailesi de daha sonra 1947 yılının Haziran ayında gizlice Taşkent’e parça parça çeşitli yollarla getirildi. En son 1960 yılında Ekrem Han geldi. 

Bu müddet zarfında dış dünya ile alakası kesik şekilde yaşatıldı. Daha hiç bir iş yaptırılmadı. Daha sonra siyasetten uzak durması şartıyla Taşkent Şehri’nin Oktyabır, Şeytan Tahar ilçesi, Kahata mahallesi, Kalhoznu 25 adresinde 1976 yılına kadar yaşadı. 

Eserleri: 
Ali Han Töre Arapça ve Farsça’yı çok iyi bilirdi. Birçok dini siyasi ve tıbbi kitaplar yazmıştır. ömrünün sonuna kadar yalnız ilmi ve içtimai işlerle meşgul olmuştur. 
Tarih-i Muhammedi (2 cilt, 1991 yılında basıldı.), Emir Timur Tüzükleri (Kutlukhan Şakirov tarafından şuan İstanbul’da Türkçe baskısına hazırlanıyor), Türkistan Gaykusu”(2 cilt), “Şifayi İlan” (hastalıklar devası), “Şiirler toplusu”, “Ahmed Daniş”, “Nevadir ül Vekai” (Farsça’dan tercüme) ve Herman Vamberi, “Buhara veya Maveraünnehir Tarihi” (tercüme) eserlerini yazdı. 
Ali Han Töre Taşkent’e getirdikten sonra Stalin tarafından Şarki Türkistan’da neler yaptıklarını her şeyi ile yazmasını istedi. Netice de 60 sayfalık iki nüsha yazılan eser müsvetteleri ile beraber elinden alınmış ve Moskova’ya gönderilmiştir. 
Esaret hayatında çok baskı altında tutulduğu için hatıralarını ve Tarih-i Muhammedi’yi (S.A.V.) gizlice yazmış, hatıralarını ise hayatının son demlerinde yazmaya çalıştığı için yarım kalmış ve ayrıntılar belirtilmemiştir. Oğullarına Stalin’e yazdığı 60 sayfalık eseri bulmalarını da vasiyet etmiştir... 
“Türküstan Gaygusu”: “1960 sonlarında gizli yazılmış ve vakti geldiğinde neşrini varislerine vasiyet etmiştir. Hazırda oğulları onu neşre çalışmaktadırlar. “Esasul İman” kitabı da gizli yazılmış, elden-ele gezerek muhtelif meclis ve toplantılarda okunmuştur. 


Kaynaklar: 
1- Ali Han Töre’nin oğlu Doç. Dr. Kutluk Han Şakirov’la Mayıs 1993 Taşkent’te yapılan görüşme 
2- Ali Han Töre’nin oğlu Prof. Dr. alim Han Şakirov’la Haziran 1993’te Taşkent’te yapılan görüşme 
3- Doğu Türkistan’ın Sesi Gazetesi, Doğu Türkistan Dayanışma Derneği Yayın Organı, İstanbul 1993, özel Sayı 1 
4- Yılmaz öztuna, İslam Devletleri, 1.Cilt, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1989 
5- Vincent Monteil, Sovyet Müslümanları, Pınar Yayınları, Tercüme Mete çamdereli, Yıldızlar Matbaacılık, A.Ş. İstanbul 1992 
6- Isa Yusuf Alptekin, Esir Doğu Türkistan İçin Mücadele Hatıraları, Derleyen: M. Ali Taşçı, Doğu Türkistan Neşriyat Merkezi, İstanbul 1985 
7- Novestwaya Istoriya Kitaya 1928–1949, Moskova 1984, Nauka SSCB Institut Vastoka, s. 236) 

 

 

 

 

14.4.2019 00:00:00